Μια λέξη που θα θέλαμε ν’ ακούμε πιο συχνά

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ

του Νίκου Σαραντάκου

 

Το προηγούμενο άρθρο, που ήταν ανασκόπηση των λέξεων του 2012, τελείωνε με την ευχή να ακουστούν ακόμα περισσότερο μέσα στο 2013 μερικές λέξεις που ήδη ακούστηκαν αρκετά τη χρονιά που μας πέρασε· μια απ’ αυτές ήταν και η λέξη αλληλεγγύη, που θ’ αποτελέσει και το θέμα του σημερινού μας σημειώματος.

Σύμφωνα με τα λεξικά, αλληλεγγύη είναι η σχέση αμοιβαίας (ηθικής και υλικής) στήριξης ανάμεσα στα μέλη μιας κοινωνίας ή κοινωνικής ομάδας ή τάξης, ή, πιο χαλαρά, η συμπαράσταση σε κάποιους που δοκιμάζονται ή αγωνίζονται.

Για να αρχίσουμε από την αρχή, η αλληλεγγύη δεν είναι λέξη της κλασικής αρχαιότητας, αλλά μεταγενέστερη· προέρχεται από την αντωνυμία αλλήλων και το ουσιαστικό εγγύη, που σήμαινε την εγγύηση· άρα η αμοιβαία εγγύηση. Η εγγύη είναι ομηρική λέξη και ετυμολογείται από την πρόθεση εν και το αμάρτυρο πανάρχαιο ουσιαστικό *γύα, που είναι το χέρι και ειδικότερα η κοιλότητα του χεριού: πρόκειται δηλαδή για το τίμημα που δίνουμε στο χέρι του άλλου.

Η ίδια η λέξη αλληλεγγύη χρησιμοποιείται μια φορά όλη κι όλη στη μεταγενέστερη γραμματεία, σε έναν ιταλιώτη βυζαντινό ποιητή του 13ου αιώνα, αλλά το ουσιαστικό το αλληλέγγυον εμφανίζεται στη βυζαντινή νομοθεσία: ήταν ένα φορολογικό μέτρο που θέσπισε ο Βασίλειος ο Β΄ το 1002, που όριζε ότι οι πλούσιοι (οι δυνατοί, όπως τους έλεγαν) οφείλουν να πληρώνουν τον φόρο των μικροϊδιοκτητών (των ταπεινών) που είχαν εγκαταλείψει τα χωράφια τους και αδυνατούσαν να πληρώσουν, χωρίς όμως να μπορούν να τα καρπωθούν. Φυσικά, πατριάρχης και αριστοκράτες έπεσαν πάνω του για να καταργήσει το «παράλογον άχθος» αλλά ο Βασίλειος έμεινε αμετάπειστος: και μάζεψε τόσα πολλά έσοδα από αυτόν το φόρο, που ξεχείλισαν τα κρατικά θησαυροφυλάκια, τόσο που, όπως λέει ο Ζωναράς, αναγκάστηκαν να σκάψουν λαγούμια (έλικας λαβυρινθώδεις) για να χωρέσουν τα χρυσά νομίσματα. Ήταν δηλαδή μέτρο περίπου αντίθετο με τη σημερινή εισφορά αλληλεγγύης, που την πληρώνουν οι πολλοί για να πίνουν εις υγείαν των κορόιδων οι λίγοι, και γι’ αυτό δεν κράτησε πολύ, ο Ρωμανός Αργυρός το 1028 κατάργησε το αλληλέγγυον.

Πιο πριν εμφανίζονται στη βυζαντινή νομοθεσία, ήδη από τις Νεαρές του Ιουστινιανού, το επίθετο αλληλέγγυος και το επίρρημα αλληλεγγύως (π.χ. αλληλεγγύως υπεύθυνοι) που διατηρήθηκαν σχεδόν ως τις μέρες μας στη νομική ορολογία. Οι αλληλέγγυοι οφειλέτες ήταν από κοινού υπόχρεοι στην καταβολή κάποιου χρηματικού ποσού, δηλαδή ο καθένας απ’ αυτούς όφειλε ολόκληρο το ποσό, δεν το διαιρούσαν. Πρόκειται για την έννοια που σήμερα στα νομικά λέγεται «ενοχή σε ολόκληρο». Η αλληλεγγύη με τη νομική έννοια επανέρχεται στην ελληνική ορολογία τον 19ο αιώνα, ως μεταφραστικό δάνειο από το γαλλικό solidarité. Η γαλλική λέξη ανάγεται άλλωστε στο λατινικό solidus που σήμαινε «στερεός» αλλά και «ολόκληρος» και από την έκφραση του ρωμαϊκού δικαίου in solidum, ευθύνη δηλαδή στο ολόκληρο. Η γαλλική λέξη πέρασε στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, αρχικά ως νομική έννοια και στη συνέχεια με την κοινωνική και πολιτική σημασία που ξέρουμε, ανάμεσα σ’ αυτές και στα πολωνικά ως solidarnosc, όπως ονομάστηκε το ανεξάρτητο συνδικάτο που αμφισβήτησε τον πολωνικό υπαρκτό σοσιαλισμό στα ναυπηγεία του Γκντάνσκ το 1980.

Στην ελληνική βιβλιογραφία, πρωτοποριακό είναι το βιβλίο Κοσμοσοφία ή το Καθολικόν Αλληλέγγυον, που εκδόθηκε στις Βρυξέλλες το 1856 και, όπως αποδείχτηκε, αποτελεί μετάφραση του γαλλικού La cosmosophie ou le socialisme universel και εκθέτει σε αρχαΐζουσα γλώσσα καινοφανείς απόψεις («Αλληλέγγυον ονομάζομεν την μεταξύ πάντων των ανθρώπων, ένα και τον αυτόν πλανήτην κατοικούντων, αμοιβαιότητα, την ισορροπίαν του ευ πράττειν μεταξύ πάντων, ίνα έκαστος εσθίη το ανήκον αυτώ, μήποτε οικειοποιούμενος το του γείτονος αυτού»). Μερικές δεκαετίες αργότερα, το 1895, ο Σοσιαλιστικός Σύνδεσμος Κόσμος οραματίζεται την κατάργηση της χρηματοκρατίας και υποστηρίζει: «Διά να εγερθή επί των ερειπίων της χρηματοκρατίας και να εδραιωθή το νέον τούτο Καθεστώς επί της αλληλεγγύης, οφείλει να εγγυηθή ότι παν άτομον θα έχη εξησφαλισμένα δια βίου τροφήν, ενδυμασίαν και στέγην, ότι θα παραλαμβάνη, θα βρεφοκομή, θα νηπιαγωγή, θα διατρέφη και θα εκπαιδεύη παν βρέφος ερχόμενον εν τω κόσμω».  Ο μαχητικός αναρχοσοσιαλιστής εργάτης Ηρακλής Αναστασίου στα πύρινα άρθρα του την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα καλούσε τους εργάτες να εξεγερθούν «συνασπιζόμενοι και αλληλογνωριζόμενοι αλληλεγγύως», αλλά και στους στίχους του ονειρευόταν: «Θα βασιλέψ’ η Ευτυχία Όταν χαθή η Τυραννία Αγάπη και Αλληλεγγύη
Την ύπαρξίν μας θα γλυκύνη».

Στη συνέχεια, Εργατική Αλληλεγγύη/Σολινταριντάντ Οβραντέρα τιτλοφορήθηκε η εφημερίδα που εκδιδόταν από τη Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη των νεότουρκων το 1908, ενώ Εθνική Αλληλεγγύη ονομάστηκε η πρώτη εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση που ιδρύθηκε στην Κατοχή, στις 28 Μαΐου 1941, πριν ακόμα κι από το ΕΑΜ, και αναδείχτηκε σε «Μάνα του Αγώνα» συντρέχοντας κρατουμένους και τις οικογένειές τους, ιδρύοντας λαϊκά ιατρεία, και γενικά στηρίζοντας την επιβίωση του λαού, μια παράδοση που βρίσκει τον απόηχό της στα σημερινά δίκτυα αλληλεγγύης στις γειτονιές ώστε κανείς να μη μένει μοναχός του μέσα στη λαίλαπα της κρίσης. Ναι, πρέπει να ακούγεται πιο συχνά αυτή η λέξη.

 

Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και www.sarantakos.com.

 

ενθέματα