Το ίδιο, άλλωστε, είχε συμβεί στην Αμερική τη δεκαετία του 1960 και στην Ευρώπη τη δεκαετία του 1970. Το γεγονός αυτό με υποχρέωσε στη μελέτη του επίσημου σωφρονιστικού συστήματος και του κόσμου του εγκλήματος, προκειμένου οι λειτουργικές επιλογές της Κοινότητας να ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες ανάγκες αυτών των ανθρώπων. Εξάλλου, πολύτιμη εμπειρία στις μέχρι τότε γνώσεις μου προσέθεσαν τα προγράμματα που ξεκινήσαμε το 1988 για εξαρτημένους, ως ΚΕΘΕΑ πλέον, στις Φυλακές Κορυδαλλού και Χαλάστρας.
Τόσο ο υπόκοσμος όσο και οι φυλακές διέπονται από αυστηρότατη ιεραρχία, δικό τους «αξιακό» σύστημα και αυστηρούς κώδικες συμπεριφοράς. Αυτά διασφαλίζουν την άσκηση ασύδοτης εξουσίας από επώνυμα και ανώνυμα κέντρα του υποκόσμου.
Κατά κανόνα στον υπόκοσμο συναθροίζονται ανώριμες προσωπικότητες που πάσχουν από υπερβολική ανασφάλεια, ένταση, άγχος, ψυχικό πόνο, μοναξιά και έλλειψη ηθικών αξιών. Ως αντάλλαγμα της ένταξης και της υποταγής στην ιεραρχία του και τους σκοπούς του, ο υπόκοσμος προσφέρει ψευδαίσθηση δύναμης, ασφάλειας, ανθρώπινης σχέσης, αλλά κυρίως υλικά ανταλλάγματα.
Η θέση στην ιεραρχία προσδιορίζεται αποκλειστικά από τον κυνισμό και την απληστία για δύναμη και χρήμα, ενώ «φιλίες» και «παρέες» καθορίζονται από τα κοινά οικονομικά συμφέροντα. Η αμφισβήτηση της ιεραρχίας και των κωδίκων επισύρει βαρύτατες τιμωρίες, έτσι ώστε ο φόβος να αποτελεί έναν ακόμα συνδετικό κρίκο μεταξύ των μελών του υποκόσμου και όσους συνδέονται με αυτόν.
Για όλους αυτούς τους λόγους, ο υπόκοσμος αποτελεί ένα υποσύστημα που στις σύγχρονες κοινωνίες λειτουργεί στη σκιά του επίσημου συστήματος που αποτελούν κοινωνία και πολιτεία με τους επίσημους θεσμούς και τις αξίες τους. Σύστημα και υποσύστημα εξαιτίας των διαφορετικών αντιλήψεων και στάσεων υποτίθεται ότι δεν συνεργάζονται και δεν διαπλέκονται.
Αλλωστε, το επίσημο σύστημα στηλιτεύει όλα όσα περιγράφηκαν και συναπαρτίζουν την υποκουλτούρα του υποσυστήματος, εστιάζοντας κυρίως στην έλλειψη ανθρωπιστικών/ηθικών αξιών που χαρακτηρίζει τον κόσμο του εγκλήματος. Οι επαφές μεταξύ τους (εξαγορά προσώπων με υψηλές θέσεις στους θεσμούς του συστήματος, ξέπλυμα του χρήματος του υποκόσμου από επίσημους θεσμούς όπως οι τράπεζες) λαμβάνουν χώρα ατύπως/παρανόμως, διώκονται ποινικά και είναι ηθικά κατακριτέες.
Ο μόνος επίσημα θεσμοθετημένος χώρος συνάντησης συστήματος και υποσυστήματος είναι οι κάθε είδους φυλακές, που κατ’ ευφημισμό ονομάζονται «σωφρονιστικά καταστήματα».
Περιέργως, όμως, αυτά τα καταστήματα δεν αποτελούν, όπως θα ήταν αναμενόμενο, χώρο σύγκρουσης μεταξύ διαφορετικών στάσεων, αξιακών συστημάτων και τρόπων ζωής, αλλά χώρο συμβιβασμού των αντιμαχόμενων εξουσιών κράτους και υποκόσμου (παρακράτους): το κράτος κατέχει την τυπική εξουσία διαμέσου της υπαλληλικής ιεραρχίας της φυλακής, ο υπόκοσμος την άτυπη αλλά ουσιαστική εξουσία, αφού επιβάλλει τον δικό του «πολιτισμό», τους δικούς του κώδικες και τους δικούς του αρχηγούς στην καθημερινότητα της φυλακής.
Αυτός ο παρασκηνιακός συμβιβασμός που λαμβάνει χώρα σε κάθε σωφρονιστικό κατάστημα αποκαλύπτει το πραγματικό πρόσωπο της κρατικής εξουσίας στα σύγχρονα κράτη. Γιατί πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί εάν το ήθος της πολιτικής εξουσίας ήταν πράγματι διαφορετικό από αυτό της παρακρατικής εξουσίας του υποκόσμου;
Πράγματι, κοινό έδαφος για την επίτευξη αυτής της άτυπης συμφωνίας αποτελεί ο κυνισμός και η ιδιοτέλεια και των δύο πλευρών. Ισως αυτό που αποκαλύπτει η κατάσταση στις φυλακές είναι ότι δεν υπάρχει ήθος στην επίσημη εξουσία, όσο ηθικός και αν είναι ο διακηρυκτικός της λόγος.
Η εξουσία είναι από τη φύση της ιδιοτελής. Ηθική υπάρχει στο προσωπικό παράδειγμα. Εάν οι διαπιστευμένοι υπάλληλοι της πολιτειακής εξουσίας αποτελούσαν υποδείγματα ενός άλλου ήθους και στάσεων ζωής, οι έγκλειστοι θα έρχονταν σε πραγματικά δύσκολη θέση και θα ήταν δύσκολο να αποφύγουν τον δρόμο της αλλαγής. Αντίθετα, αυτό που τα μέλη του υποκόσμου αντιλαμβάνονται στην επαφή τους με τους επίσημους θεσμούς του συστήματος δικαιώνει τις μέχρι τώρα επιλογές τους.
Αυτή η πραγματικότητα καθιστά εκ των πραγμάτων τη φυλακή προέκταση του χώρου του υποκόσμου και ως εκ τούτου σχετικά ανώδυνη υπόθεση, για τον κόσμο του εγκλήματος, τον εγκλεισμό σε αυτήν. Αν ισχυριστεί κανείς ότι ο φυλακισμένος στερείται το αγαθό της ελευθερίας, τότε δεν γνωρίζει ότι η ζωή στον κόσμο του εγκλήματος ισοδυναμεί για πολλούς με σκληρότερη φυλάκιση.
Αν σκεφτεί κανείς ότι ο καταδικασμένος σε φυλάκιση χάνει τη ζωή του και το νόημα της ζωής, ίσως δεν γνωρίζει ότι η ζωή στις πιάτσες του υποκόσμου δεν έχει απολύτως κανένα ουσιαστικό νόημα, αλλά πάμπολλα ψευδονοήματα με κυριότερα την απόκτηση χρήματος και δύναμης.
Ετσι για τους περισσότερους που ακολουθούν εγκληματική καριέρα δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη ζωή τους έξω και τη ζωή τους μέσα στη φυλακή. Κατ’ επέκταση, η φυλάκιση δεν αποτελεί σοβαρό αντικίνητρο προκειμένου να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους, έναντι των ισχυρών κινήτρων που προσφέρει η εγκληματική συμπεριφορά. Αυτό ερμηνεύει γιατί ο εγκλεισμός στο υπάρχον σωφρονιστικό σύστημα σπάνια βελτιώνει την παραβατική συμπεριφορά, ενώ πιο συχνά τη χειροτερεύει.
Φοίβος Ζαφειρίδης *
* δρος, ψυχίατρος, επιστημονικός υπεύθυνος Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας του ΑΠΘ
πηγή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου