Αναδημοσίευση από το blog Με Αφορμή…
ιδεολογία είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται ένα άτομο τον κόσμο που ζει. Η κυρίαρχη ιδεολογία, δηλαδή η ιδεολογία που πλειοψηφεί, είναι μια κατασκευή, δεν φυτρώνει στα μυαλά των ανθρώπων από μόνη της. Μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος, των ΜΜΕ, μορφών μαζικής κουλτούρας όπως ο κινηματογράφος κ.λπ., η πλειοψηφία των ατόμων αποκτούν μια ορισμένη πεποίθηση για το πώς λειτουργεί ο κόσμος. Η πεποίθηση αυτή αντιστοιχεί στα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων. Δηλαδή η κυρίαρχη ιδεολογία έρχεται να επιβεβαιώσει στα μυαλά των ανθρώπων ως «αυτονόητες αλήθειες» τις προϋποθέσεις της οικονομικής και πολιτικής κυριαρχίας της άρχουσας τάξης.
Όπως γράφουν οι Μαρξ και Ένγκελς:
«Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες. Με άλλα λόγια, η τάξη που είναι κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας, είναι ταυτόχρονα η κυρίαρχη πνευματική της δύναμη. Η τάξη που έχει στη διάθεσή της τα μέσα της υλικής παραγωγής, διαθέτει ταυτόχρονα τα μέσα της πνευματικής παραγωγής, έτσι ώστε, μιλώντας γενικά, οι ιδέες αυτών που δεν έχουν τα μέσα της πνευματικής παραγωγής υποτάσσονται σ’ αυτά. Οι κυρίαρχες ιδέες δεν είναι τίποτε άλλο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, είναι οι κυρίαρχες υλικές σχέσεις που συλλαμβάνονται σαν ιδέες, άρα είναι η έκφραση των σχέσεων που κάνουν μια τάξη κυρίαρχη, επομένως οι ιδέες της κυριαρχίας της».
Για να πραγματοποιήσει η κυρίαρχη ιδεολογία το ρόλο της πρέπει να εσωτερικευθεί από το άτομο: το άτομο να είναι πεπεισμένο ότι έφτασε σ’ αυτήν την ιδεολογικοποιημένη αντίληψη της πραγματικότητας όχι κατόπιν κάποιας επιβολής (κρατικής ή κομματικής προπαγάνδας) αλλά από μόνο του. Να θεωρεί ως δεδομένο ότι ούτε το εκπαιδευτικό σύστημα ούτε τα ΜΜΕ του επέβαλαν τις ιδέες που έχει. Το κάθε ξεχωριστό άτομο πρέπει να πιστέψει ότι οι ιδέες που έχει αποτελούν προϊόντα της δικής του παρατήρησης του κόσμου και μάλιστα επιβεβαιωμένες από την εμπειρία του στη βάση «αυτονόητων αληθειών», γιατί η «πραγματικότητα μιλάει από μόνη της».
Με αυτό τον τρόπο η κυρίαρχη ιδεολογία αποκτά τη δύναμή της. Ενώ η κυρίαρχη ιδεολογία σε πολύ μεγάλο βαθμό παράγεται και αναπαράγεται με συστηματικό τρόπο από τους μηχανισμούς του κράτους αλλά και από τις ίδιες τις πρακτικές της εκμετάλλευσης, για να γίνει η ιδεολογία του κάθε ξεχωριστού αποκαλούμενου «μέσου ανθρώπου» δεν χρειάζεται καμιά εξαντλητική διαδικασία αποδείξεων της ορθότητάς της: η έρευνα σε βιβλία, τα στατιστικά στοιχεία, η συστηματική προσπάθεια θεωρητικής και εμπειρικής στοιχειοθέτησης μιας άποψης, όλα αυτά είναι εντελώς άχρηστα. Όλα αντικαθίστανται από την «αυτονόητη αλήθεια» της κυρίαρχης ιδεολογίας. Όλα είναι εκ των προτέρων «αποδεδειγμένα».
Ασφαλώς, ακόμα και η κυρίαρχη ιδεολογία χρειάζεται κάποια εμπειρικά στοιχεία για να είναι αποτελεσματική στον «μέσο άνθρωπο». Αν δεν αντιστοιχούσε σε καμιά εμπειρική αλήθεια η κυρίαρχη ιδεολογία θα κατέρρεε ως χάρτινος πύργος. Αλλά αυτά τα εμπειρικά στοιχεία πρέπει να είναι αποσπασματικά, μερικά, να μην είναι ενταγμένα σε μια συστηματική θεωρητική κατασκευή. Κάτι τέτοιο θα κλόνιζε την «αυτονόητη αλήθεια» τους ανοίγοντας τη δυνατότητα μιας συστηματικής συζήτησης, άρα και την πιθανότητα ανατροπής τους, πράγμα που θα υπέσκαπτε τη δύναμη της ιδεολογίας, την εσωτερίκευσή της στο άτομο.
Η δύναμη της κυρίαρχης ιδεολογίας πηγάζει από την πολιτική εξατομίκευση των ατόμων που την εσωτερικεύουν. Ακριβώς επειδή η κυρίαρχη ιδεολογία υφίσταται για να ενισχύσει και να επιβεβαιώσει την ταξική κυριαρχία της άρχουσας τάξης, γι’ αυτό ακριβώς το λόγο πρέπει και να είναι η κυρίαρχη άποψη στα μυαλά της πλειοψηφίας των ατόμων, αλλά και ταυτόχρονα να επιβεβαιώνει μια ατομική, απολίτικη θεώρηση του κόσμου: «είμαστε όλοι υπεύθυνοι για την κατάσταση της χώρας», «η Ελλάδα είναι το κοινό μας σπίτι». Με άλλα λόγια, συμμετέχουμε ως ξεχωριστά και αυτόνομα άτομα στην κοινωνία, η κοινωνία είναι μια απλή συνάθροιση ατόμων. Με αυτό τον τρόπο η κυρίαρχη ιδεολογία μπορεί να πείσει για την «αναγκαιότητα» μέτρων που στρέφονται ευθέως κατά της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού και υπέρ της μειοψηφίας της άρχουσας τάξης, γιατί το άτομο δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό τους ως μέρος μιας τάξης αλλά ως εξατομικευμένο μέλος «της εθνικής κοινότητας», που έχει «προσωπική ευθύνη».
Αυτό αποκαλύπτει τον άλλο πυλώνα της δύναμης της κυρίαρχης ιδεολογίας. Τα άτομα που την αποδέχονται και την αναπαράγουν (αν δεν είναι οι επαγγελματίες γκεμπελίσκοι των ΜΜΕ, αλλά απλά μέλη των κυριαρχούμενων τάξεων) δεν το κάνουν από απλή άγνοια ή γιατί, ας πούμε, είναι αφελείς. Το κάνουν, πάνω απ’ όλα, γιατί είναι αδύναμοι, γιατί δεν βρίσκουν οποιαδήποτε άλλη εναλλακτική προοπτική. Πρόκειται για το «ρεαλισμό» των αδύναμων, των ηττημένων.
Η άρχουσα τάξη είναι κυρίαρχη για δυο κυρίως λόγους:
Πρώτον δεν είναι εξατομικευμένη. Είναι συγκροτημένη σε αυτόνομες οργανώσεις (π.χ. ΣΕΒ), έχει think tank (ινστιτούτα κοινωνικής έρευνας, οικονομικής και πολιτικής στρατηγικής), και βεβαίως το ίδιο το κράτος με τις κυβερνητικές ελίτ των κομμάτων εξουσίας να επιβάλουν τις πολιτικές που έχει ανάγκη η κυρίαρχη τάξη. Τα μέλη της άρχουσας τάξης, υπό μια έννοια, είναι εντελώς από-προσωποποιημένα, εκφράζουν περισσότερο συσχετισμούς δύναμης, εκμετάλλευσης και εξουσίας παρά προσωποπαγή υποκείμενα. Στην εξατομίκευση των αδυνάτων, η συλλογική, κοινωνική δύναμη των ισχυρών.
Δεύτερον, και εξ’ ίσου κρίσιμο, η άρχουσα τάξη έχει μια ιδεολογία που συνάδει με την κυρίαρχη θέση της στην κοινωνία: θεωρεί, και κατέχει τους πρακτικούς τρόπους να το επιβάλλει, ως «κοινωνικό καλό» ό,τι συμφέρει την ίδια απορρίπτοντας ό,τι θα την έβλαπτε. Επιβάλλει τα συμφέροντά της αδιαφορώντας για το κοινωνικό κόστος για τους κυριαρχούμενους. Υπάρχει μόνο ένα όριο. Ο φόβος της εξέγερσης των αποκάτω. Αλλά αυτός ο φόβος βρίσκεται υπό έλεγχο (μέσω των κατασταλτικών και ιδεολογικών μηχανισμών ή, αν τα πράγματα οξυνθούν, μέσω μερικών, αποσπασματικών [οικονομικών και πολιτικών] παραχωρήσεων). Το κριτήριο των πράξεών της είναι πάντοτε ένα και μοναδικό: τι συμφέρει στην ίδια, δηλαδή τι αναπαράγει την οικονομική και πολιτική της εξουσία. Η κυρίαρχη ιδεολογία προβάλλει την κοινωνία ως ένα «αδιαφοροποίητο ενιαίο όλον», ενώ στην πραγματικότητα είναι ένα πεδίο ταξικής κυριαρχίας και εκμετάλλευσης.
Το παρήγορο για τις κυριαρχούμενες τάξεις είναι ότι και η άρχουσα τάξη όχι απλά έχει ιδεολογία αλλά μπορεί να πέσει θύμα των ίδιων της των ιδεολογημάτων.
Από πολλές πλευρές μάλιστα η άρχουσα τάξη περισσότερο από τις άλλες τάξεις είναι ανίκανη να υπερβεί την κυρίαρχη ιδεολογία, γιατί αν για παράδειγμα η εργατική τάξη έχει κάθε συμφέρον να την υπερβεί (για να υπερβεί έτσι και την κοινωνική θέση που προσιδιάζει σε αυτή την ιδεολογία), η ιδεολογία και η συνείδηση της άρχουσας τάξης έχει σαν ανυπέρβλητο εμπόδιο, το ότι δεν μπορεί να υπερβεί μια ιδεολογία που προσιδιάζει στην ταξική της κυριαρχία (χωρίς έτσι να πάψει να είναι κυρίαρχη).
Γι’ αυτό και πολλές φορές οι πολιτικοί εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης φέρονται με τόπο που φαινομενικά είναι γελοίος. Ο Τσόρτσιλ πίστευε ότι η μπολσεβίκικη επανάσταση ήταν προϊόν εβραϊκής συνομωσίας! Ωστόσο υπάρχει λογική εξήγηση: διαφορετικά θα έπρεπε να δεχτεί ότι οι καταπιεσμένοι εργάτες μπορούν να καταλάβουν την εξουσία και να λειτουργήσουν ένα κράτος από μόνοι τους. Θα έπρεπε να υπερβεί την κυρίαρχη ιδεολογία, για να αποδεχτεί ότι η εργατική τάξη μπορεί να φτιάξει μια άλλη κοινωνία. Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία που κυριάρχησε τις τελευταίες δεκαετίες οδήγησε σε «υπερβολικές» απορρυθμίσεις της αγοράς με αποτέλεσμα οικονομικές φούσκες κάθε είδους. Παρά τις προειδοποιήσεις ακόμα και καθεστωτικών οικονομολόγων η ιδεολογική αντιμετώπιση των πραγμάτων οδήγησε το σύστημα ένα βήμα πριν την κατάρρευση.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι η κυρίαρχη ιδεολογία δεν χρειάζεται να είναι σωστή από την άποψη της θεωρητικής τεκμηρίωσης για να μπορεί να λειτουργήσει. Λειτουργεί επειδή είναι ήδη κυρίαρχη, δηλαδή είναι ήδη μη αμφισβητήσιμη από τις κυριαρχούμενες τάξεις. Οι κυριαρχούμενες τάξεις, ή τέλος πάντων όσοι από τις κυριαρχούμενες τάξεις θα μπορούσαν να αρθρώσουν ένα πειστικό ιδεολογικό λόγο για τα συμφέροντα των από κάτω, μοιραία θα βρίσκονταν αντιμέτωποι με την έλλειψη των κατάλληλων υλικών μηχανισμών και πόρων, αλλά κυρίως θα βρίσκονταν αντιμέτωποι με τα όπλα της αστυνομίας (όχι τα ιδεολογικά). Το βασικό επιχείρημα της κυρίαρχης ιδεολογίας είναι τα όπλα της αστυνομίας, όπως έγραφε και ο Γκράμσι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου